به گزارش خبرنگار مهر، پژوهش‌های مربوط به داستان ایرانی، معمولاً با نوعی آشفتگی مفهومی همراه است و در آن‌ها نظریه‌ها و مفاهیم پرورده در سنت ادبی و فلسفی غرب به عنوان معیار و به شیوه‌ای غیرتآملی بر آثار داستانی ایران افکنده می‌شود. نتیجه غالباً تفاسیر قالبی و تعمیم‌های نارواست. شاید بدین خاطر باشد که این مطالعات در نشان دادن «سنت» ها و «تجربه» های داستان ایرانی و نمایش سیر تطوّر و تکوین آن‌ها ناتوان مانده‌اند. اهمیت کتاب «نمایش ذهن در داستان» را باید در این زمینه دید. این کتاب ترکیب سازنده‌ای میان نظریه و تحلیل‌های متنی برقرار می‌کند و علاوه بر بصیرت‌ها و ایده‌های جذابش، راهنمای مناسبی است برای پژوهشگران و علاقمندان به داستان ایرانی.
کتاب حاضر تلاشی است برای ترسیم فرایند گذار داستان ایرانی از روایت عینی به جانب روایت ذهنی و سوبژکتیویتۀ آن. در این کتاب، «روایت ذهنی» مؤلفه‌های آن و نسبتش با «جریان سیال ذهن» بررسی می‌شود. نویسندۀ کتاب، در فصل نخست، در باب مبانی زیباشناختی و معرفتشناختی این شیوه بحث کرده و چگونگی پیدایش آن در نظام معرفتیِ آغاز قرن بیستم نشان داده است. در فصل دوم، نقطه‌های آغاز این شیوه را در آثار جمالزاده و هدایت پیدا کرده و در ادامه، تلاش چوبک و گلستان و آلاحمد را برای تطور و تثبیت آن نشان داده است. فصل سوم به تحلیل آثار داستانی هوشنگ گلشیری (تا سال ۱۳۵۷ ش) اختصاص دارد و نویسنده کوشیده است نشان دهد تثبیت کنندۀ واقعی روایت ذهنی در ایران گلشیری بوده است. نقد آثار در ابتدا جزءنگارانه و کارگاهی است و در ادامه (به ویژه در بخش مربوط به گلشیری) کیفی‌تر و سیال‌تر شده است.
در این کتاب، آگاهانه و به دو دلیل، عنوان «روایت ذهنی» به جای «جریان سیّال ذهن» به کار رفته است: نخست اینکه، «جریان سیّال ذهن» حداکثر امکانِ تحقّقِ روایت ذهنی است و تمام آن را در برنمی‌گیرد؛ و در داستان فارسیِ تا سال ۱۳۵۷ حتی در داستان‌هایی مانند شازده احتجاب و کریستین و کید گلشیری از شدّت و حدّت این سیلان ذهن کاسته می‌شود و تلاش برای تطبیقِ نعل به نعل داستان ایرانیِ این دوره با چارچوب نظری «جریان سیّال ذهن» آن گونه که غربی‌ها تئوریزه‌اش کرده‌اند به ناهماهنگی‌های نظری و خطاهای روشی خواهد انجامید. دوم اینکه، در سنّت مطالعاتی ادبیات داستانی ایران، این اصطلاح سویه‌ای فرمگرایانه یافته است و گاه آن را به بازی‌های فرمی و زبانی تقلیل داده‌اند. در تقابل با این رویکرد، عنوان «روایت ذهنی» به کار رفته است تا ذیل عنوان «روایت» سویۀ زیباشناختی و معرفتشناختی این آثار تحلیل شود.
نظر شما